Królewskie miasto Bydgoszcz

Blisko 400-tysięczna obecnie Bydgoszcz rozwijała się ze zmiennym szczęściem, zaznając szczytów rozkwitu, to znów sięgając dna swej egzystencji. Przyczyną i oparciem jej istnienia była od początku rzeka Brda. Bydgoszcz powstała w miejscu, gdzie rwąca bystra Brda, płynąca z północy ku południowi, dociera do tzw. Kotliny Bydgoskiej i, napotkawszy jej południową ścianę, skręca ku wschodowi, by znaleźć ujście w Wiśle. Najwcześniejsze ślady działalności ludzkiej na tym terenie pochodzą z okresu późnego paleolitu, tj. około 9000 lat przed Chrystusem. Osadnictwo trwa nieprzerwanie do dziś. Był to też jeden z ważniejszych punktów na szlaku bursztynowym między Skandynawią a krajami arabskimi. Powstaniu pierwotnej osady sprzyjało szczególne położenie: przeprawa na końcowym odcinku rzeki Brdy z licznymi niegdyś wyspami i brodami, oraz ujście Brdy do Wisły - wspaniałego, wodnego szlaku komunikacyjnego. Pomyślny rozwój Bydgoszczy umożliwił Bolesław Krzywousty, gdy po walkach w jej okolicy uporał się z możnym i bogatym plemieniem Pomorzan, nękających Kujawy od północy. Gród i podgrodzie istniały już w początkach XII w., prawdopodobnie wtedy też zbudowano pierwszy bydgoski kościół pw. św. Idziego. Ośrodek ten zajmował teren od dzisiejszego placu Kościeleckich po zabudowania ATR przy ul. Bernardyńskiej. W pobliżu istniało kilka innych, zarówno nad południowym jak i północnym brzegiem Brdy, przez które przebiegały trakty lądowe. Najstarsza zachowana pisemna wzmianka o grodzie kasztelańskim Budegac pochodzi z 1238 r. i zamieszczona została w układzie politycznym zawartym między zakonem krzyżackim i Kazimierzem, księciem kujawskim. W historii Bydgoszczy wiele zdarzeń związanych jest z konfliktami lub wręcz napaściami ze strony zakonu krzyżackiego. Od czasu zagarnięcia w 1309 r. Pomorza Gdańskiego Krzyżacy stanowili stałe zagrożenie dla Bydgoszczy. W czasie swej ekspansji na Wielkopolskę już w latach 1327-29 najeżdżali na Bydgoszcz, rujnując po drodze Wyszogród, który nie podniósł się już nigdy. Z krótkimi przerwami pozostawała Bydgoszcz w ich rękach do 1343 r., gdy wskutek traktatu kaliskiego odzyskał ją Kazimierz Wielki. Strategię polityki państwowej własnej i swych następców oparł na rozważnych działaniach dyplomatycznych oraz na tworzeniu systemów i przyczółków obronnych wraz z siecią dobrze obwarowanych miast, którym nadał czytelny system prawny. Bydgoszcz w jego zamyśle miała odegrać ważną rolę, zarówno jako wysunięty punkt obronny, jak i ośrodek gospodarczy Kujaw. I tak ten wielki król polski już w 1337 r. zaczął budować warowny zamek, a 19 kwietnia 1346 r. wystawił w Brześciu Kujawskim dokument lokacyjny dla przyszłego miasta „na niezajętej i opuszczonej równinie u stóp grodu powszechnie zwanego Bydgoszczą”. Miasto miało przestrzegać prawa magdeburskiego i „winno nazywać się Kunigesburg” (miasto królewskie). Nazwa nie przyjęła się, widocznie i tradycja, i żywioł polski były tu silne. Było to jednak miasto królewskie, gdzie wielokrotnie przebywali królowie polscy, często kierując stąd działaniami wojennymi z zakonem krzyżackim. Budowa miasta postępowała szybko według wytyczonego układu: od południa i wschodu obwiedziono je murami i fosą, od północy dostępu broniła Brda, od wschodu zamek, od zachodu rozlewiska i mokradła. Początkowo sporo budowli było drewnianych, m.in. miejski kościół farny, łatwo zatem uległy zniszczeniu podczas kolejnych najazdów krzyżackich.

Pierwszy okres rozkwitu gospodarczego miasta przypada na lata 1466-1600, kiedy dzięki swobodzie żeglugi po Wiśle stało się ono ważnym ośrodkiem handlowym i rzemieślniczym. Utrzymywany był ścisły kontakt gospodarczy z Gdańskiem, a także z Poznaniem i Krakowem; konkurentem natomiast był Toruń. Nad Brdą wybudowano wiele spichrzów i młynów, rozwijał się uprawiany już wcześniej handel zbożem, mąką, drewnem, wyrobami garncarskimi a także solą, piwem i wyrobami miejscowego rzemiosła. Dobrobyt sprzyja nauce i oświacie, tak też było i w ówczesnej Bydgoszczy. Sprowadzone i osadzone tu zakony krzewiły zarówno wiarę jak i sztukę. Kaznodziejskie powołanie bernardyni łączyli z pracą naukową, m.in. nad rozwojem języka polskiego. Bartłomiej z Bydgoszczy opracował pierwszy słownik łacińsko-polski, inni bracia zakonni spisali kronikę miasta, opracowali dzieła geograficzne, antyfonarze. Jezuici prowadzili wszechstronną działalność oświatową i artystyczną. Przy zakonach gromadzone były biblioteki, spore zbiory własne posiadali też mieszczanie i szlachta. Wielu zamożniejszych bydgoszczan kierowało swe dzieci do Akademii Krakowskiej bądź do gimnazjów w Gdańsku, Chełmnie, Elblągu. W mieście wystawiano murowane kościoły, kaplice, szpitale, ratusz w rynku a przy nim okazałe kamienice. Już w 1523 r. Bydgoszcz posiadała pierwszą drewnianą miejską sieć wodociągową, a od początków XVII w. na mocy przywileju królewskiego działała tutaj do końca XVIII w. jedyna w Polsce mennica. W XVI w. Bydgoszcz należała do grupy 8 najludniejszych miast w Królestwie Polskim (powyżej 10 tys. mieszkańców). Zmiana rynków zbytu w okresie odkryć geograficznych, dekoniunktura na polskie zboże oraz narastająca fala reformacji zahamowały rozwój Bydgoszczy, a do upadku doprowadziły wojny szwedzkie w XVII w. w wyniku których zniszczone zostały zabudowania, wysadzony zamek bydgoski - nigdy później nie odbudowany. Wojna północna i kolejne wojny prowadzone w epoce saskiej, wreszcie szalejące między wojnami epidemie zupełnie zdziesiątkowały ludność Bydgoszczy. Przetaczające się tysiące wojsk niszczyły i rabowały miasto, mieszkańców doprowadzały do nędzy i głodu. W 1745 r. Bydgoszcz w dużej części była spalona. Wśród wojennego amoku i szalonego rozluźnienia obyczajów odzywać zaczęły się coraz częściej głosy opamiętania i rozwagi. Wraz z elekcją Stanisława Poniatowskiego wysuwane były programy naprawy Rzeczypospolitej. Powstawały w Polsce fabryki, opracowano projekt sieci kanałów żeglownych, m.in. bardzo dobry projekt kanału Bydgoskiego autorstwa Czakyego. Ale król jest słaby a dla Bydgoszczy jest za późno... Mocarstwowe spory Moskwy, Prus i Austrii zaowocowały w 1769 r. pomysłem króla pruskiego o podziale Polski, wkrótce zrealizowanym. Gdy w 1772 r. doszło formalnie do I rozbioru Polski pomiędzy Prusy i Rosję, Bydgoszcz znajdowała się już pod panowaniem pruskim. Powstał w tym czasie Kanał Bydgoski między Brdą i Notecią wg projektu pruskiego; połączył on Wisłę z Odrą umożliwiając rozwój handlu z ośrodkami niemieckimi. Dwukrotnie wyszła Bydgoszcz na krótko spod władzy pruskiej: na dwa tygodnie w czasie insurekcji kościuszkowskiej (1794) i przez 8 łat Księstwa Warszawskiego (1807-1815), kiedy była stolicą departamentu bydgoskiego.

W 1815 r. ponownie przejęta przez państwo pruskie w wyniku decyzji kongresu wiedeńskiego, Bydgoszcz stała się ośrodkiem obwodu regencyjnego, jednego z dwóch składających się na Wielkie Księstwo Poznańskie w Prusach Zachodnich. Od tej pory poddawana była nasilającej się germanizacji wraz z degradacją społeczną Polaków. Rozpoczął się proces osadnictwa niemieckiego i rozbudowa miasta. Impuls rozwojowy nadszedł w „epoce pary i elektryczności", gdy Bydgoszcz uzyskała połączenia kolejowe z Berlinem, Poznaniem, Gdańskiem, Warszawą. Nastąpiło ożywienie gospodarcze, budowa fabryk, rozwój handlu, transportu. Zabudowa miasta zaczęła szybko przekraczać dotychczasowe średniowieczne granice, wchodząc głównie na północne tereny dawnego Grodztwa. Gdy w 1871 r. doszło do zjednoczenia Niemiec, germanizacja Bydgoszczy weszła w szczytowy okres tzw. Kulturkampfu trwającego do 1887 r. Polacy i polskość prześladowane były w stopniu dotąd niespotykanym. Później działania te nieco zelżały; do końca I wojny światowej utrzymano jednak główny trend. Polscy mieszkańcy Bydgoszczy, wspierani przez duchowieństwo, podtrzymywali polskość, tworzyli polskie firmy, organizacje narodowe i podejmowali próby odzyskania niezależności. 20 stycznia 1920 r. Bydgoszcz odzyskała niepodległość po prawie 150 latach niewoli. Nastąpił szybki proces repolonizacji miasta, które weszło w nowy okres intensywnego rozwoju gospodarczego i kulturalnego. Powstawały polskie fabryki, do Bydgoszczy przyjeżdżali wielcy twórcy i artyści, wielu z nich tutaj osiadło. Dynamiczny rozwój miasta został przerwany przez wybuch II wojny światowej. Po zajęciu miasta Niemcy rozpoczęli masowe egzekucje bydgoszczan (głównie inteligencji) i wywózki Polaków do obozów koncentracyjnych lub na roboty do Rzeszy. Podczas okupacji bydgoscy Polacy działali w ruchu oporu. Wiele tysięcy osób zostało zamordowanych przez Niemców, zmarło z wyczerpania lub poległo na froncie. W styczniu 1945 r. wojska sowieckie i oddziały I Armii Wojska Polskiego wkroczyły do Bydgoszczy wypierając Niemców. Bydgoszcz została siedzibą województwa, jednak Polska wbrew swej woli znalazła się w obszarze hegemonii sowieckiej. W okresie powojennym Bydgoszcz rozwijała się jako ośrodek przemysłowy, handlowy i wojskowy. Z czasem zyskała rangę liczącego się ośrodka akademickiego i kulturalnego. Taki charakter zachowuje do dzisiaj, jednak od przełomu politycznego w roku 1989 znacznie zmienił się obraz miasta. Współczesna Bydgoszcz jest siedzibą województwa kujawsko-pomorskiego oraz wielu instytucji regionalnych i ponadregionalnych. Rozwija się jako ośrodek finansowy i targowy. Na obszarze 175 km2 mieszka 386 000 osób. Gospodarcze znaczenie Bydgoszczy to 35 tys. firm, w ponad 90 % prywatnych. Miasto żyje przede wszystkim z przemysłu: chemicznego, spożywczego, elektro i teletechnicznego, maszynowego, metalowego, meblowego i poligraficznego.

Bydgoszcz jest ważnym centrum kulturalnym, naukowym i medycznym. Jest także znanym ośrodkiem sportowym, szczególnie sportów wodnych. W każdym miesiącu odbywa się kilkanaście rozmaitych imprez i wydarzeń o zakresie ponad lokalnym: muzycznych, teatralnych, sportowych, targowych, naukowych, religijnych, politycznych, turystycznych; wiele z nich ma rangę międzynarodową. Powstałe po wojnie Filharmonia Pomorska, Opera Nova i Teatr Polski są najważniejszymi bydgoskimi instytucjami kulturalnymi. Filharmonia organizuje festiwale i kongresy muzyczne, m.in. znany międzynarodowy festiwal Musica Antiqua Europae Orientalis. Młodzież z wielu krajów świata spotyka się na konkursie pianistycznym Arthur Rubinstein in Memoriam, którego organizatorem jest Akademia Muzyczna im. Artura Rubinsteina, lub na Bydgoskich Impresjach Muzycznych. Dzieła sztuki dawnej i współczesnej wystawiane są w Muzeum Okręgowym im. Leona Wyczółkowskiego (z obszernym zasobem prac swego patrona), a także w kilkunastu galeriach i antykwariatach, natomiast militaria - w Muzeum Tradycji Pomorskiego Okręgu Wojskowego. Obok regionalnego ośrodka telewizyjnego program nadaje kilka lokalnych rozgłośni radiowych, wydawane są lokalne dzienniki i czasopisma społeczno-kulturalne, działa wiele towarzystw naukowych i kulturalnych. Bydgoski ośrodek akademicki tworzy kilka miejscowych uczelni wyższych: Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy, Collegium Medicum Uniwersytetu Mikołaja Kopernika im. Ludwika Rydygiera , Akademia Muzyczna im. Artura Rubinsteina, Uniwersytet Kazimierza Wielkiego, Wyższa Szkoła Ochrony Środowiska i Wyższa Szkoła Gospodarki oraz filie uczelni poznańskich. Zgromadzenie Ducha Św. prowadzi także Wyższe Misyjne Seminarium Duchowne. Uczelnie kształcą łącznie ponad 40.000 studentów. Główną atrakcją turystyczną Bydgoszczy jest zespół zabytkowy Starego Miasta z zachowanym średniowiecznym układem przestrzennym.